Κυριακή 5 Μάρτη 2023
Το βιβλίο «Προπαγάνδα και παραπληροφόρηση: Πώς τις εντοπίζουμε» του δημοσιογράφου Άρη Χατζηστεφάνου κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τόπος το φθινόπωρο του 2022, με εισαγωγή του Γιώργου Πλειού, Καθηγητή στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ.
Στο σχολείο, από μικρή ηλικία, μαθαίνουμε ότι τα κείμενα είναι διαυγή και μονοεπίπεδα ως προς τη σημασία τους και ότι μεταφέρουν «ξεκάθαρα» μηνύματα του πομπού τα οποία μπορεί εύκολα να κατανοήσει ο δέκτης. Μαθαίνουμε ακόμη ότι ο «καλός» δημοσιογράφος εκθέτει τα γεγονότα, γυμνά από κάθε σχόλιο ή σκοπιμότητα, έχοντας ως σκοπό μόνο να μας ενημερώσει. Ακόμα και στο κεφάλαιο της Β΄ λυκείου όπου θίγεται η έννοια του σχολίου στα ΜΜΕ, ακόμα κι εκεί, αυτή παρουσιάζεται ως κάτι ατομικό, που εξαρτάται από κάποιον συγκεκριμένο δημοσιογράφο ο οποίος θέλει να εκφράσει τη γνώμη ή τα συναισθήματά του.
Βέβαια, αυτή η αντίληψη για τη φύση των κειμένων και τα ΜΜΕ που χτίζεται με επιμονή στη διάρκεια όλης της βασικής εκπαίδευσης απέχει παρασάγγας από την πραγματικότητα των ΜΜΕ στον σημερινό κόσμο. Κι αυτό ακριβώς γίνεται σαφές από την ανάγνωση του βιβλίου του Χατζηστεφάνου. Διαβάζοντας το βιβλίο συνειδητοποιούμε ότι είναι ποικίλες οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται από τα ΜΜΕ για την παραπλάνηση του κοινού, ενώ η εφαρμογή των τεχνικών αυτών δεν είναι θέμα ιδιοτροπίας μεμονωμένων δημοσιογράφων που θέλουν να εκφράσουν τη γνώμη ή τα συναισθήματά τους! Αντίθετα, όπως καταδεικνύεται με ξεκάθαρο τρόπο, πρόκειται για φορείς κρατικούς και ιδιωτικούς που με συστηματικό και στοχευμένο τρόπο ξεπλένουν τα εγκλήματά τους και προωθούν τα συμφέροντά τους μέσα από μια δήθεν αντικειμενική ειδησεογραφία.
Το βιβλίο δεν περιλαμβάνει κάποια ιστορική αναδρομή στις έννοιες της προπαγάνδας και παραπληροφόρησης, ούτε κινείται σε ένα καθαρά ακαδημαϊκό, θεωρητικό επίπεδο. Αντίθετα, είναι χρηστικό και μάχιμο, κινείται στο εδώ και το τώρα, με αναφορές σε ειδήσεις από τη διεθνή και την ελληνική πραγματικότητα, ειδήσεις που είναι κάποιες από το παρελθόν αλλά οι περισσότερες από το σήμερα. Οι ειδήσεις αυτές έχουν κυκλοφορήσει στο διαδίκτυο, σε έντυπες εφημερίδες, στα social media ή στην τηλεόραση, ενώ χρησιμοποιούνται και παραδείγματα από τον λόγο πολιτικών.
Απαρτίζεται από 33, σύντομα σε έκταση, κεφάλαια τα οποία μπορούν να διαβαστούν με οποιαδήποτε σειρά. Σε κάθε κεφάλαιο, ο συγγραφέας ξεκινάει από κάποια είδηση όπως αυτή παρουσιάστηκε στα μέσα και την αναλύει αποκαλύπτοντας τον μηχανισμό με τον οποίο η είδηση διαστρεβλώνει το γεγονός και εξυπηρετεί συγκεκριμένα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα. Λίγο λίγο ξεδιπλώνονται όλοι εκείνοι οι μηχανισμοί –και είναι πραγματικά πολλοί- που χρησιμοποιούνται από τα ΜΜΕ όχι για να πληροφορήσουν αλλά για να παραπληροφορήσουν. Μηχανισμοί που επιστρατεύονται για να εξαπατήσουν το κοινό και να διαμορφώσουν συνειδήσεις σε ειδήσεις που εκτείνονται από το αστυνομικό ρεπορτάζ έως και το δελτίο καιρού. Μηχανισμοί που αφενός βγάζουν λάδι όσους έχουν την εξουσία, πολιτικούς και εταιρείες, και αφετέρου προωθούν πολιτικές που εξυπηρετούν συγκεκριμένα συμφέροντα, συμβάλλοντας στη ενδυνάμωση και συνέχεια του καπιταλιστικού συστήματος. Η αναφορά δεν γίνεται απλά σε ένα αόριστο και θολό σύστημα που καθορίζει και ελέγχει τις ζωές και τις απόψεις μας αλλά σε συγκεκριμένους φορείς που αποσκοπούν στην περιφρούρηση των συμφερόντων τους, όπως οι οπλοβιομηχανίες ή οι πετρελαϊκές βιομηχανίες.
Στα πρώτα κεφάλαια, ο συγγραφέας δείχνει πώς καθορίζεται το περιεχόμενο των ΜΜΕ από τις ειδήσεις που αφήνουν «τυχαία» να διαρρεύσουν η αστυνομία ή οι πρεσβείες κρατών. Άλλα κεφάλαια ασχολούνται με το «ξέπλυμα» και τις διαφορετικές παραλλαγές του: whitewashing, greenwashing, pinkwashing. Μέχρι και τα δελτία ειδήσεων που φαντάζουν εντελώς ουδέτερα και αντικειμενικά εξετάζονται. Άλλη ενότητα κεφαλαίων παρουσιάζει πώς κατασκευάζεται μια αλλοιωμένη εικόνα της πραγματικότητας με έναν τρόπο επιστημονικοφανή, με τη χρήση ψευδών γραφημάτων, παραποιημένων φωτογραφιών ή και αλλοιωμένων δημοσκοπήσεων.
Το κάθε κεφάλαιο κλείνει με πρακτικές οδηγίες για το πώς μπορούμε να εντοπίσουμε τους συγκεκριμένους μηχανισμούς προπαγάνδας και παραπληροφόρησης καθώς και με έναν κωδικό QR που οδηγεί σε ακόμα περισσότερες πηγές: βίντεο, podcasts κλπ. Ο στόχος του συγγραφέα είναι να εμπλουτίζεται το υλικό αυτό με νέα παραδείγματα, λειτουργώντας ως ένα παρατηρητήριο της λειτουργίας των ΜΜΕ.
Το βιβλίο είναι ενδιαφέρον γιατί, ενώ δεν χάνει ούτε λεπτό τη συνολική εικόνα ενός κόσμου που ταλανίζεται από ανισότητες και βία, την ίδια στιγμή είναι πολύ συγκεκριμένο στη συζήτηση των μηχανισμών παραπληροφόρησης και ελέγχου των συνειδήσεων που εφαρμόζονται από τα ΜΜΕ. Ακόμη, δίνει τα εργαλεία προκειμένου να καταλάβουμε ότι το σύστημα των καπιταλιστικών αξιών μπορεί να φυσικοποιείται μέσα από τα κείμενα των ΜΜΕ που μας κατακλύζουν αλλά δεν παύει να είναι μία περίτεχνη κατασκευή και ως τέτοια μπορεί και να αλλάξει, αρκεί να είμαστε εμείς υποψιασμένοι και υποψιασμένες. Να βλέπουμε τις παγίδες και να τις σπάμε.
